Εισαγωγικό σημείωμα της 54ης Διημερίδας της Σχολής του Φροϋδικού Αιτίου
από τη Λιλιά Μαζούμπ
Σημαδιακές φράσεις είναι ένας τίτλος που προκαλεί ενδιαφέρον με την πρωτοτυπία του, αλλά εγείρει επίσης ερωτήματα, διότι παράτο γεγονός ότι προσελκύει άμεσα την προσοχή, συνιστά ένα αίνιγμα.
Τι είναι μια σημαδιακή φράση;
Μπορούν να δοθούν όλων των ειδών οι απαντήσεις. Καθώς όμως αναφερόμαστε στο ψυχαναλυτικό πεδίο, αναρωτιόμαστε και πρέπει, ως εκ τούτου, να διακρίνουμε με ποιον τρόπο, αλλά και για ποιον, μια φράση μπορεί να κριθεί ως σημαδιακή.
Στόχος της 54ης Διημερίδαςτης Σχολής του Φροϋδικού Αιτίου, θα είναι, λοιπόν, να βρεθούν οι κατάλληλες απαντήσεις για να ξεδιπλωθεί αυτός ο τίτλος, μέσω της κλινικής που αρθρώνεται στον αναλυτικό λόγο.
Με αυτό το σημείωμα, σκοπός μας είναι να υποδείξουμε δρόμους, να ανακινήσουμε ερωτήματα και υποθέσεις και να παρακινήσουμε τους ανθρώπους να εργαστούν συμμετέχοντας, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, σε αυτό το σημαντικό γεγονός για τη Σχολή που θα είναι αυτή η Διημερίδα.
Προέλευση και προορισμός μιας σημαδιακής φράσης
Πρώτα απ’ όλα, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι οι φράσεις αυτές ανάγονται τόσο από αυτό που κάποιος ακούει όσο και από κάτι που διαβάζει ή σκέφτεται. Επιπλέον, δεν σημαδεύουν μόνο το πρόσωπο προς το οποίο απευθύνονται. Μια πρόταση που απευθύνεται a priori σε ένα άτομο μπορεί να έχει πολύ πιο ισχυρή επίδραση σε ένα άλλο, το οποίο στη συνέχεια την κάνει δική του. Αυτό μας κάνει, επομένως, να αναρωτηθούμε σε σχέση με τον προορισμό μιας φράσης.
Κάποια από αυτά τα λόγια, όταν είναι της τάξης του αιτήματος, ή μάλιστα της εντολής, της προσβολής ή της απειλής,παραπέμπουν συχνά σε αυτήν την προβληματική.
Η προέλευση, επιπλέον, μιας φράσης δεν παίζει επίσης ρόλο στη δύναμη του αντίκτυπού της; Ένα βέλος φτάνει στον στόχο του μόνο αν έχει εκτοξευθεί σωστά, πράγμα που δεν έχει να κάνει με την αιχμή του, αλλά με την εγκοπή του πάνω στη χορδή του τόξου.
Επιπρόσθετα, μια φράση μάλλον δεν θα έχει την ίδια επίδραση πάνω στον αποδέκτη της όταν προέρχεται από μια οποιαδήποτε πηγή ή, αντίθετα, από κάποιον που βρίσκεται σε μια προνομιακή θέση.
Αν προσθέσουμε στην προέλευση της φράσης το αντικείμενο που μεταφέρει, τον τόνο της φωνής που τη συνοδεύει, την ιδιαίτερη διατύπωσή της, τη γραμματική της και τη στιγμή που χτυπάει τον αποδέκτη, θα δούμε ότι εμπλέκονται πολλά στοιχεία και επίπεδα.
Έτσι, οι έννοιες και οι όροι της ψυχανάλυσης, όπως το υποκείμενο, ο Άλλος, το αντικείμενο, η σημαίνουσα άρθρωση, ο λογικός χρόνος – με άλλα λόγια, αυτό το μοναδικό που κάθε σημαδιακή φράση αποκαλύπτει – θα αποτελέσουν τα σημεία αναφοράς μας.
Οι φράσεις της παιδικής ηλικίας
Οι φράσεις που ακούγονται στην παιδική ηλικία είναι συχνά εκείνες που δεν ξεχνιούνται, που μένουν ανεξίτηλες, ή που ανάγονται στην απώθηση. Καθώς οι φράσεις αυτές παραμένουν σε μια σχεδόν ολοφραστική κατάσταση, η ανάλυση δεν είναι εκείνη που παράγει την επιστροφή του απωθημένου και που, πέρα από το εκφερόμενό τους, μπορεί να επιτρέψει να αντηχήσει μια εκφορά;
Κάποιες από αυτές τις φράσεις, δεν μπορούν, βάσει του παραλήπτη και της προέλευσής τους, να αποκαλύψουν, για το υποκείμενο, με ποιον τρόπο έχουν θρέψει το υπερεγώ του, ή ακόμη και να καταστήσουν σαφές ότι, χωρίςνα το γνωρίζει, δρουν στο πεπρωμένο του;
Θα βρουν άραγε αυτές οι εκκρεμούσες σημαδιακές φράσεις μια άλλη διέξοδο πέρα από αυτή που έχει χαράξει το πεπρωμένο;
Οι φράσεις του υποκειμένου μέσα στην αναλυτική συνεδρία
Ορισμένες από τις φράσεις του μπορεί να φαίνονται σημαδιακές στον αναλυόμενο, εξαιτίας της μορφής του εκφερόμενου λόγου ή εξαιτίας των αποτελεσμάτων που προκαλούν, της συγκίνησης, της αναστάτωσης ή του άγχους, για να αναφέρουμε μόνο μερικά συναισθήματα.Παρόλα αυτά μπορούν αυτές οι φράσεις να είναι παραπλανητικές. Αντίθετα άλλες, φαινομενικά κοινότυπες, αφήνουν να ακουστεί, μέσα σε αυτό που λέγεται,κάτι άλλο, το οποίο απαιτεί την παρέμβαση του αναλυτή. Με άλλα λόγια, ο τόπος της εκφοράςπρέπει πάντα να διαφυλάσσεται.
Πράγματι, ο αναλυτής, από την πλευρά του, μπορεί να ακούει στον λόγο του αναλυόμενου φράσεις που του φαίνονταισημαδιακές με την έννοια ότι προκαλούν τη δική του ερμηνεία. Εντούτοις, τα αποτελέσματα της ερμηνείας του αναλυτή είναι σημαδιακά με τον ίδιο τρόπο που είναι σημαδιακά αυτά που επισημαίνονται, υπογραμμίζονται από τον αναλυόμενο στα όσαλέει; Τα πρώτα στοχεύουν στο ίδιο πράγμα με τα δεύτερα; Δεν πρέπει, άρα, να εξετάσουμε τι συμβαίνει με το σημάδι;
Το σημάδι του σημαίνοντος, όπως μας λέει ο Λακάν, σβήνεται από την ίδια τη λειτουργία του σημαίνοντος. Είναι ένα αόρατο σημάδι. Ο ψυχαναγκαστικός, για παράδειγμα, αναζητά το σημάδι που δεν θα σβηστεί, που θα είναι ένα σημείο υπό το σημαίνον, ενώ θα υποβάλλει αυτό το σημαίνον σε κάθε είδους δοκιμασία. Ταλαιπωρεί το σημαίνον με κάθε τρόπο, το γρατζουνάει, εξού και η συνεχής αμφιβολία και η μόνιμη σχολαστικότητά του. Εδώ είναι που γίνεται εμφανής η διαφορά ανάμεσα στην αντίληψη του αναλυτή για το σημάδι και την αντίληψη του νευρωτικού.
Εν προκειμένω, θα πρέπει να εξετάσουμε, για παράδειγμα, τις φράσεις του αιτήματος για ανάλυση και επομένως του συμπτώματος καθώς και εκείνες της φαντασίωσης, η οποία δεν ερμηνεύεται, αλλά αποκαλύπτεται και διατυπώνεται λογικά.
Οι λεγόμενες σημαδιακές φράσεις εκτός συνεδρίας
Αξίζει επίσης να σημειώσουμε τιςσημαδιακές φράσεις που υπάγονται στην ενδεχομενικότητα. Ακούγονται ή διαβάζονται κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης, μιας παράστασης, μιας διάλεξης ή μιας ανάγνωσης (λογοτεχνίας, ποίησης, ψυχαναλυτικών κειμένων) και αφήνουν ένα ορισμένο επίμονο, αινιγματικό σημάδι. Παίρνουν τη μορφή αφορισμών, αποφθεγμάτων, συνθημάτων, επιταγής και μπορούν να οδηγήσουν στα καλύτερα αλλά και τα χειρότερα: σε τρόπους ζωής, πεποιθήσεις, βεβαιότητες, παρερμηνείες, περάσματα στην πράξη. Το ερώτημα του υποκειμένου μπορεί να προσεγγιστεί μόνο αν αυτές οι φράσεις αναφερθούν, μάλιστα ομολογηθούν και αν ασφαλώς τεθούν υπό διερώτηση στην ανάλυση.
Τέλος, υπάρχει το σημάδι που αφήνει η φωτιά μιας συνάντησης, το οποίο γεννά μια επιθυμία που δημιουργεί σοβαρές δυσκολίες για το υποκείμενο. Πρόκειται για ένα σημάδι παρόμοιο με το αγκάθι στη σάρκα του αποστόλου Παύλου που σημειώνει ο Λακάν[i], το οποίο δεν πρόκειται να σβηστεί.
Άλλες σημαδιακές φράσεις
Ας προσθέσουμε και άλλες φράσεις, όπως αυτές που εκφέρονται στα όνειρα, οι οποίες δεν είναι φράσεις που έχουν ήδη ακουστεί από το υποκείμενο στην κατάσταση της εγρήγορσης και οι οποίες επομένως αξίζει να διακριθούν.
Ας μιλήσουμε ακόμηγια τις ερωτικές φράσεις. Αυτές που μένουν χαραγμένες ή αναμασώνται, αν όχι παρεξηγημένες όταν ο έρωτας εγκαταλείπει τη σκηνή. Αυτές που δεν σταματούν ποτέ να γράφονται, που είναι πάντα ανεπαρκείς, μη ικανοποιητικές, ακόμα και ελλιπείς, και που συνθέτουν το δράμα του έρωτα.
Έχουμε επίσης τις φράσεις του ψυχωσικού υποκειμένου, οι οποίες είναι διακοπτόμενες, μετέωρες, ή ακόμη χωρίς στίξη, ολοφραστικές, υπαινικτικές και ψευδαισθητικές. Πρόκειται για σημαδιακές προτάσεις τουλάχιστον από την άποψη αυτού που σηματοδοτούν για το εν λόγω υποκείμενο, σε αντίθεση με το Εγώ-Je, την προσωπική αντωνυμία ή το shifter.
Από την πλευρά του αυτισμού, ας σημειώσουμε τις υπό κατασκευή, επαναληπτικές φράσεις που είναι σημαδιακές λόγω της συρρίκνωσής τους, της χρήσης τους, αλλά ακόμη περισσότερο όταν αποκαλύπτεται η αναγκαιότητά τους, ενίοτε ζωτικής σημασίας, για το συγκεκριμένο υποκείμενο.
Τέλος, υπάρχουν οι φράσεις που, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, έχουν αντίκτυπο στο σώμα, είτε αυτό είναι μεταφορικό, συμπτωματικό, είτε πιο πραγματικό, όπως οι σκαριφισμοί και οι τραυματισμοί.
Κάνοντας να αντηχήσει κάτι καινούργιο
Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους απαιτεί όχι μόνο μια πορεία σε συνάφεια με την ψυχαναλυτική θεωρία, αλλά κυρίως να ξεδιπλωθεί εντός της κλινικής, ξεκινώντας από τη μοναδικότητα κάθε περίπτωσης, ώστε να μην περιοριστούμε σε μια απεικόνιση, αλλά να τους δώσουμε σάρκα και οστά, την απαραίτητη ζωή που θα κάνεισε αυτή τη Διημερίδα να αντηχήσουν με κάτι νέο. Αυτό είναι το στοίχημα και η ευχή που αναλαμβάνουμε και διατυπώνουμε για εκείνη.
[i]Βλ. Lacan J., «Jeunesse de Gide ou la lettre et le désir», Écrits, Παρίσι, Seuil, 1966, σ. 756-757.
Μετάφραση: Άννα Πίγκου
Επιμέλεια: Ελένη Κουκούλη
